Tế bào cơ trơn là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu và phân loại

Tế bào cơ trơn là đơn vị cấu tạo chính của cơ trơn, thuộc hệ cơ không vân, chịu trách nhiệm co giãn chậm và bền bỉ trong các cơ quan nội tạng. Chúng xuất hiện trong thành mạch máu, đường tiêu hóa, phế quản, tử cung và nhiều cơ quan khác, đóng vai trò thiết yếu trong vận chuyển và điều hòa áp lực nội tạng.

Theo nguồn gốc và hình thức kết nối, cơ trơn phân thành hai loại chính: single‑unit (đơn vị đơn) và multi‑unit (đa đơn vị). Single‑unit có các tế bào liên kết qua gap junction, co đồng bộ; multi‑unit hoạt động độc lập, điều khiển trực tiếp qua thần kinh.

• Single‑unit: Thành ruột, tử cung, bàng quang; tính đồng bộ cao.
• Multi‑unit: Cơ thắt đồng tử, cơ dựng lông; điều khiển tinh vi qua thần kinh.

Bảng phân loại cơ trơn theo vị trí và chức năng:

Vị trí	Loại	Chức năng chính
Thành mạch	Single‑unit	Duy trì trương lực, điều hòa huyết áp
Đường tiêu hóa	Single‑unit	Nhu động, trộn thức ăn
Phế quản	Multi‑unit	Kiểm soát đường dẫn khí
Tử cung	Single‑unit	Co thắt khi sinh

Cấu trúc và hình thái

Tế bào cơ trơn hình thoi, chiều dài dao động từ 20 đến 500 µm, đường kính 2–10 µm. Mỗi tế bào chứa một nhân đơn, dài và thanh, nằm ở trung tâm, không có vạch vân ngang như cơ xương hay cơ tim.

Bào tương bao gồm mạng lưới sợi actin và myosin không theo trật tự định hướng, liên kết với các dense bodies giúp truyền lực co giãn. Mạng lưới nội chất nhẵn (sER) và túi caveolae nằm sát màng tế bào dự trữ và điều hòa nồng độ Ca²⁺.

• Sợi actin: Liên kết với dense bodies tạo cấu trúc co giãn.
• Sợi myosin: Đầu cầu myosin tương tác với actin khi được phosphoryl hóa.
• Caveolae: Khoảng lõm màng tập trung kênh Ca²⁺ và receptor.

Hình ảnh cấu trúc tế bào cơ trơn dưới kính hiển vi điện tử cho thấy sự phân bố đều của các sợi cơ và cơ quan nội bào, tạo khả năng co giãn linh hoạt theo nhiều hướng.

Sinh lý và chức năng

Cơ trơn co giãn chậm so với cơ vân, tiêu thụ ít ATP và có khả năng duy trì lực co lâu trong trạng thái “latch state” mà không cần phức tạp tái tạo năng lượng liên tục. Điều này quan trọng để duy trì trương lực cơ mạch và áp lực nội tạng ổn định.

Chức năng chủ yếu:

1. Duy trì trương lực mạch máu: Điều hòa lưu lượng và huyết áp thông qua co giãn và giãn mạch.
2. Nhu động tiêu hóa: Tạo sóng co để đẩy và trộn thức ăn dọc ống tiêu hóa.
3. Điều chỉnh phế quản và tử cung: Co giãn phế quản để kiểm soát lưu thông khí; co tử cung khi sinh và kinh nguyệt.

Khả năng co giãn và duy trì lực này đạt được nhờ cơ chế tương tác actin‑myosin đặc trưng và điều chỉnh enzyme MLCK/MLCP, cho phép cơ trơn hoạt động liên tục suốt thời gian dài.

Thần kinh và điều hòa nội tiết

Hệ thần kinh tự chủ chi phối cơ trơn qua hai đường chính: giao cảm và phó giao cảm. Giao cảm thông qua α₁‑adrenergic receptor gây co mạch, tăng huyết áp; phó giao cảm qua muscarinic receptor M₃ kích thích nhu động ruột và co thắt mạnh tử cung.

Các hormon và chất trung gian khác đóng vai trò điều hòa bổ sung:

• Angiotensin II: Kích thích co mạch mạnh qua AT₁ receptor.
• Nitric oxide (NO): Giãn cơ trơn mạch qua tăng cGMP nội bào.
• Prostaglandin: Điều hòa co/giãn tùy loại và vị trí receptor.
• Oxytocin: Gây co tử cung mạnh trong chuyển dạ.

Tương tác giữa tín hiệu thần kinh và nội tiết tạo ra đáp ứng co giãn linh hoạt, đáp ứng chính xác nhu cầu sinh lý của cơ thể trong các tình huống khác nhau.

Phân bố và các loại cơ trơn

Tế bào cơ trơn phân bố rộng khắp trong cơ thể, từ thành mạch máu đến đường tiêu hóa, phế quản, tử cung, bàng quang và các cơ quan nội tạng khác. Mật độ và tính chất co giãn thay đổi tùy theo chức năng sinh lý của từng cơ quan.

Theo cấu trúc kết nối và đáp ứng thần kinh, cơ trơn được chia thành:

• Cơ trơn đơn vị (single‑unit): Tế bào liên kết qua gap junction, co đồng bộ như thành ruột, tử cung và bàng quang (NCBI Bookshelf).
• Cơ trơn đa đơn vị (multi‑unit): Tế bào hoạt động độc lập, nhận tín hiệu trực tiếp từ sợi thần kinh, như cơ thắt đồng tử và cơ dựng lông (Physiol Rev).

Bảng dưới đây tóm tắt đặc điểm phân bố và chức năng chính:

Vị trí	Loại	Chức năng
Thành mạch	Single‑unit	Duy trì trương lực mạch, điều hòa huyết áp
Đường tiêu hóa	Single‑unit	Nhu động và trộn thức ăn
Phế quản	Multi‑unit	Điều chỉnh đường dẫn khí
Tử cung	Single‑unit	Co thắt khi sinh và kinh nguyệt

Cơ chế co cơ

Cơ chế co cơ trơn khởi đầu bằng tín hiệu tăng nồng độ Ca²⁺ nội bào. Ca²⁺ gắn vào calmodulin tạo phức Ca²⁺-CaM, kích hoạt kinase nhẹ chuỗi nhẹ myosin (MLCK), dẫn đến phosphoryl hóa MLC₂₀ và tương tác actin‑myosin.

Phosphoryl hóa chuỗi nhẹ myosin làm đầu myosin liên kết với actin và thực hiện bước trượt, tạo lực co. Khi Ca²⁺ giảm, myosin phosphatase (MLCP) khử phosphoryl hóa MLC, đưa cơ về trạng thái giãn (Nat Rev Mol Cell Biol).

Latch state là khả năng duy trì lực co lâu dài với mức phosphoryl hóa thấp, tiết kiệm ATP và phù hợp cho chức năng giữ trương lực mạch và áp lực nội tạng ổn định.

Đường truyền tín hiệu

Cơ trơn đáp ứng qua hai con đường chính:

1. Ca²⁺/Calmodulin/MLCK: Phụ thuộc nồng độ Ca²⁺ nhanh, điều khiển co và giãn cơ.
2. RhoA/ROCK: Ức chế MLCP, duy trì phosphoryl hóa MLC, hỗ trợ co bền lâu và điều hòa trương lực mạch (Arterioscler Thromb Vasc Biol).

Quá trình này được phối hợp với tín hiệu ngoại bào từ receptor α₁, M₃, AT₁ và các chất trung gian như NO, cGMP, PKC, giúp điều chỉnh chính xác khả năng co giãn theo tín hiệu thần kinh và nội tiết.

Vai trò trong bệnh lý

Sự điều hòa bất thường của cơ trơn góp phần vào nhiều bệnh lý mạn tính:

• Tăng huyết áp: Co mạch quá mức làm tăng sức cản ngoại vi.
• Hen phế quản: Co thắt phế quản quá mức dẫn đến khó thở, cần giãn cơ trơn phế quản.
• Hội chứng ruột kích thích: Rối loạn nhu động ruột gây đau và tiêu chảy hoặc táo bón.
• Đau kinh nguyên phát: Co tử cung mạnh, gây đau bụng dưới kịch phát.

Khả năng nhạy cảm cao với các receptor thần kinh và nội tiết khiến cơ trơn dễ bị kích thích quá mức, là mục tiêu điều trị bằng thuốc giãn cơ trơn và kháng receptor.

Phương pháp phân tích và nghiên cứu

Nghiên cứu cơ trơn sử dụng kết hợp nhiều kỹ thuật:

• Miễn dịch huỳnh quang: Đánh dấu α‑smooth muscle actin để định vị tế bào (Mayo Clinic).
• Patch‑clamp: Ghi điện thế màng và kênh ion Ca²⁺, K⁺ để phân tích đáp ứng điện sinh lý.
• Đo trương lực in vitro: Mẫu dải mô cơ trơn được gắn vào cảm biến lực để đánh giá co giãn dưới kích thích hóa học hoặc điện học.
• Hình ảnh Ca²⁺ live‑cell: Sử dụng cảm biến Fluo‑4 AM hoặc GCaMP để theo dõi biến động Ca²⁺ trong thời gian thực.

Bảng so sánh ưu nhược điểm các kỹ thuật:

Kỹ thuật	Ưu điểm	Nhược điểm
Immunofluorescence	Độ phân giải không gian cao	Chết mẫu, không quan sát động
Patch‑clamp	Chi tiết dữ liệu điện sinh lý	Yêu cầu kỹ thuật cao
Đo trương lực	Phản ánh chức năng co giãn	Khó mô phỏng hoàn toàn môi trường in vivo

Hướng nghiên cứu tương lai

Các xu hướng nghiên cứu hiện nay tập trung vào:

• Phát triển thuốc chọn lọc receptor α₁, M₃ và Rho kinase để giảm tác dụng phụ.
• Ứng dụng gene therapy điều chỉnh biểu hiện RhoA/ROCK hoặc MLCP nhằm kiểm soát trương lực bền vững.
• Vật liệu sinh học và kỹ thuật mô phỏng 3D (organ‑on‑chip) để tái tạo mô cơ trơn trong cấy ghép mạch máu và ruột.
• Khám phá tín hiệu vi mô trong cơ trơn tim phổi, ruột kết và niệu quản để mở rộng ứng dụng điều trị.

Hợp tác liên ngành giữa sinh học phân tử, dược lý và kỹ thuật y sinh hứa hẹn tạo ra các giải pháp điều trị và nghiên cứu tiên tiến cho bệnh lý liên quan đến cơ trơn.

Tài liệu tham khảo

• Kumar V., Abbas A.K., Aster J.C. Robbins Basic Pathology – Smooth Muscle. NCBI Bookshelf. 2023.
• Seow C.Y. Smooth muscle: structure, function and excitability. Physiol Rev. 2019.
• Asif S., et al. Vascular Smooth Muscle Function and Dysfunction. Arterioscler Thromb Vasc Biol. 2016.
• Somlyo A.P., Somlyo A.V. Signal transduction and regulation in smooth muscle. Nat Rev Mol Cell Biol. 2015.
• Mayo Clinic. Histology: Smooth Muscle. 2024.